In het 17de-eeuwse Leiden hadden veel panden een uithangbord- of teken. Niet alleen voor reclame maar ook als herkenningsteken voor bijvoorbeeld de huisnaam. Om de uithangborden te kunnen bevestigen waren er natuurstenen uithangstenen, veelal in de vorm van leeuwenkoppen. In de leeuwenkop zat een vierkant gat waarin de vierkante ijzeren staaf van de ophangconstructie stevig vastzat. Dit gebruik was in de loop der tijd in vergetelheid geraakt, maar de verschillende voorbeelden laten zien dat deze ophangconstructie in het 17de-eeuwse Leiden vaker voorkwam.

Noordeinde 11 en zijn leeuwenkop-uithangsteen, 1660. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel, 2024.

Uithangsteen Aalmarkt
Op de fraaie schildering Plundering van het huis De Drie Haringen te Leiden van Pieter Cattel uit 1748 is een dergelijke steen met ijzeren uithangconstructie te zien. Dit is een duidelijke historische weergave van hoe dit soort uithangstenen functioneerden.

Pieter Cattel, Plundering van het huis De Drie Haringen te Leiden, 1748. Museum De Lakenhal, Inventarisnummer S 279, uitsnede.

Leeuw Kraaierstraat 5-7
Dat er inderdaad een vierkante ijzeren staaf in de bek werd bevestigd laat het voorbeeld aan de Kraaierstraat 5-7 zien. In de bek van de natuurstenen leeuwenkop is nog een afgezaagd restant van een ijzeren staaf bewaard gebleven. De staaf is vierkant met een omvang van enkele centimeters. Vermoedelijk dateert deze gevel en deze leeuwenkop-uithangsteen van kort na de stadsuitleg van 1659 toen Leiden aan de zuidoost-zijde werd uitgebreid.

Kraaierstraat 5-7 en zijn leeuwenkop-uithangsteen (direct na 1659) Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Leeuw Oude Singel 216
Dat een uithangconstructie niet altijd in de bek van een leeuw bevestigd was, toont het voorbeeld aan de Oude Singel 216. Bij deze natuurstenen leeuw bevindt het vierkante gat zich onder de manen, tussen de poten. Vermoedelijk dateert deze (gewijzigde) gevel in opzet van kort na de stadsuitleg van 1611. De stad werd toen toen aan de noordzijde uitgebreid.

Oude Singel 216 en zijn leeuwenkop-uithangsteen, vermoedelijk direct na 1611. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Lakenhal leeuwenkop-uithangstenen
Ook in de collectie van Museum De Lakenhal komen, naast gewone leeuwenkoppen, meerdere leeuwenkoppen voor die als uithangstenen waren bedoeld. Deze waren niet eerder als zodanig herkend. Dat komt omdat nog niet eerder was vastgesteld dat de leeuwenkoppen naast decoratief, ook functioneel konden zijn.

Drie voorbeelden van leeuwenkop-uithangstenen in de voorruimte van museum De Lakenhal. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Leeuwen Langebrug 69
Dat niet elke leeuwenkop een uithangsteen is, toont het voorbeeld Langebrug 69. De gevel hiervan, aan de Pieterskerkchoorsteeg, heeft twee natuurstenen gevelstenen met leeuwenkoppen. Enkel de rechter leeuw heeft een vierkant gat in zijn bek voor een uithangbord of -teken. De gevel dateert wellicht van rond 1600, maar mogelijk ook wat later, uit 1630. Er is dan namelijk sprake van een nieuwe gevel. Op de gevelstenen zie je naast de leeuwenkop ook tekst. Op de linker staat: die lijdt en siet - doet haet te niet en op de rechter: beter benijt dan beclacht/alst godt behaecht. Vertaling linker steen: Die lijdt en ziet – doet haat teniet. Vertaling rechtersteen: Beter benijd dan beklaagd – als het God behaagt.

Langebrug 69 en zijn leeuwenkop-gevelstenen aan de Pieterskerk-Choorsteeg, vermoedelijk rond 1600 of 1630. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Leeuwen
De leeuwenkop was in de 16de en 17de eeuw populair in de architectuur van de Renaissance (ca. 1525-1565) en het Manierisme (ca. 1565-1630). Tijdens het Classicisme (ca. 1620-1700) werden de gevels soberder, maar bleven gevels van de gewone huizen nog tot ver in de 17de eeuw ook traditioneel vormgegeven. Het symbool van de leeuw staat vermoedelijk voor kracht en trots.


Langebrug 51 en uithangstenen, vermoedelijk eind 16de/begin 17de eeuw. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Uithangstenen
De herkenning van de leeuwenkoppen als uithangstenen maakt duidelijk dat dit soort ophangconstructies in gevels voorkwamen. Het konden ook eenvoudige openingen zijn, samengesteld uit blokjes natuursteen, zoals bij Langebrug 51 (uit vermoedelijk eind 16de/begin 17de eeuw). Maar ook andere vormen waren mogelijk, zoals de gekroonde krab uit 1632 van Breestraat 177. Ook in Haarlem zijn voorbeelden bekend, zoals rozetten, rolwerk of zelfs een bierton.

Breestraat 177 met uithangsteen uit 1632 met weggewerkt vierkant gat tussen 16 en 32. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, E.D. Orsel 2024.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, X, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.

Edwin Orsel
25 april 2024

Bronnen
Blijdenstijn R. en R. Stenvert, 2000, Bouwstijlen in Nederland 1040-1940, Nijmegen.
Enderman, M., 2020, ‘Uithangstenen en gevelgaten’, in: Nieuwsbrief Bouwhistorie, nr. 68, juni 2020, p.52-59. www.oudleiden.nl/commissies/geveltekens